سیزده‌ به‌در، آیینی کهن در میان ایرانیان سیزدهمین روز

از دوران روی کار آمدن قاجاریه در ایران و برگزاری این آئین سندهای بسیاری بر جای مانده است. «ادوارد یاکوب پولاک» در سفرنامه خود به نام «ایران و ایرانیان» شرحی از برگزاری سیزده بدر در دوره قاجار می دهد و می نویسد: «سرانجام روز سیزدهم، یعنی آخرین روز عید فرا می رسد. مطابق با یک رسم کهن گویا تمام خانه ها در چنین روزی معروض خطر ویرانی هستند. به همین دلیل همه از دروازه شهر خارج می شوند و به باغ ها روی می‌آورند.»

یکی دیگر از پژوهشگرانی که از برگزاری سیزده بدر در دوران قاجار روایتی دارد عبدالله مستوفی است. او نوشته است: «روز یا شب پیش هر کس به قدر وسع و لزوم تدارکی برای این روز می دید. از صبح این روز خانواده‌های شهری با سماورهای کوچک و بقچه بسته هایی که در آن خوراکی روزانه را بسته بودند، خیابان هایی را که به بیرون شهر می رفت پر می کردند. دسته دیگر که سیزده بدر را فقط برای عصر گذاشته بودند از دو سه ساعت بعد از ظهر به این خیابان ها رو می آوردند…… از شهر که بیرون میرفتند، هر دسته ای کنار نهر آب و سبزه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌زاری می نشستند. ناهار را در زیر طاق آسمان و اگر چند درختی گیر آورده بودند، در زیر سایه کم آن صرف می کردند. آجیل و شیرینی هم چه قبل از ناهار و چه بعد از ناهار داشتند، به علاوه، عصری کاهو یا سرکه یا سکنجبین و یا سرکه شیره حکما باید بخورند. بعضی از خانواده های نسبتا تواناتر رشته بریده و نخود و لوبیای پخته و اسفناج خرد کرده شسته در دو سه کیسه و دوغ و کشک در یک کوزه و مقداری پیاز و روغن همراه برده و در یورتی که برای خود گرفته بودند آش رشته ای هم ضمیمه سایر خوراکی ها می کردند.»

مستوفی به شرح بازیهای روز سیزده بدر می پردازد و می نویسد:« شاید این روزه ده یک اهل شهر در خانه نمی ماند و اجمالا هر کس تمکن بدنی داشت از این تفریح و تفرج خودداری نمی کرد. خانواده‌های اعیان اکثرا به باغ ها های داخل و خارج شهر می رفتند و در آنجا سیزده بدر را با تمام لوازم و جزئیات ورگذار می کردند…..خانم ها به داربست مو کنار دیوار باغ تاب می بستند و تان می خوردند، حتی الک دولک و توپ بازی هم می کردند….»

از گذشته رسم بوده است که در سیزده بدر نمایش های قهرمانی و بازیهای فردی و دسته جمعی اجرا می شده است. علاوه بر آن بخت گشایی و رسم سبزه گره زدن از مشهورترین ویژگی های این روز به شمار می رود.

علی بلوکباشی درباره رسم بخت گشائی نوشته است: از رفتارهای آئینی دختران و زنان در روز سیزده بدر، رسم بخت گشایی است. در این روز در هر شهر و دیاری دختران دم بخت برای گشودن بخت خود و رفتن به خانه شوهر اعمالی انجام می دهند که به باورهای سنتی رایج در فرهنگشان مربوط می شود.

دختران شیرازی، شب سیزده نوروز یک نخ تابیده هفت رنگ ابریشمی را به کمر خود می بندند و صبح روز سیزده پش از طلوع آفتاب از پسربچه نابالغی می خواهند تا گره آن را باز کند تا بختشان گشوده شود و به خانه شوهر روند.

در ساری، دختران صبح سحر از خواب برمی خیزند و به کنار نزدیکترین جوی آب خانشان می روند و هفت بار از روی آن می پرند. هر بار که از روی جوی می پرند با خود می گویند:«سال دیگر، خونه شوهر.»

در اهواز، دختران برای بخت گشایی صبح زود سیزده یک کوزه سفالین پر از آی شب مانده را پای در اتاق یا حیاط خانه می شکنند.

دختران خراسانی به هنگام سبزه گره زدن رو به قبله می نشینند و نیت می کنند و می گویند:«سیزده به در، چارده به تو، سال دگه، خنه‌‌‌‌ی (خانه) شو، هاکوت کوتو، هاکوت کوتو.» سپس مقداری شیرینی در پای سبزه ای که گره زدهان می ریزند و از آن جا دور می شوند.

در همدان دخترها پس از بازگشت از صحرا، به نیت بخت گشایی و شوهر یاببی سوار شیر سنگی معروف همدان می‌‌‌‌‌‌‌‌شوند و به سر و تن شیر، شیره می مالند.

دختران کرمانشاهی عصر روز سیزده بدر بالای گلدسته مسجد می روند و هر یک، یک دانه گردو پایین می اندازند. گردوی هر دختری که شکست تا سال دیگر به خانه شوهر می رود.

بهرام فره وشی برای درک و تبیین هریک از آئین های سیزده بدر شرحی نوشته است. او گره زدن سبزه در روز سیزده را رسمی از روزگاران کهن می داند که در آن دوران آئین های مذهی و جادویی به هم آمیخته بود و هر کس آرزوی خود را به نوعی عملا برای خود برآورده می کرد و می پنداشت که بدین طریق در تحقق آن تسریع خواهد شد و گره زدن دو شاخه سبزه در روزهای پایان زایش کیهانی را تمثیلی از پیوند یک مرد و زن برای پایداری تسلسل زایش می انگارد.

در همه جوامع ابتدایی و کنونی برخی از رفتارهای فرهنگی و آئینی با گذر و انتقال از دوره ای به یک دوهر دیگر اتفاق می افتد. در این آئین ها و رفتارها سه دوره یا مرحله جداشدن یا «گسستن»، «جداگزینی» و «پیوستگی» می توان باز شناخت. «آرنولد ون ژنپ»، مردم شناس و فولکلوریست فرانسوی این مراحل سه گانه را «مناسک گذر» نام نهاده است. این مناسک در بسیاری از رسم ها و آداب مربوط به زناشویی، آبستنی، بلوغ، مرگ و نوشدگی سال در میان قوم های مختلف جهان به خوبی مشاهده می شود.

بنا به عقیده بلوک باشی، سیزده نوروز مرز جدایی و فاصل میان دوره یا مرحله گذار و دوره و مرحله پیوستگی و همبستگی است. آئین‌های مربوط به روز سیزده فروردین یا «سیزده بدر»، از جمله بیرون رفتن دسته جمعی از خانه ها و پیوستن به جمع مردم دگر، پناه گرفتن در دامن طبیعت، در آب افکندن سبزه های رویانده و رهایی از هر قید و بند اجتماعی و پرداختن به نوشکای و بازی و شادی، برتابنده آشوب اجتماعی و از هم گستگی و نوید دهنده فرا آمدن دوره نظم و قانون و سر آغاز یک زندگی جمعی بسامان دوباره در سال نو است. به عبارتی دیگر انسان با نوشدگی زمان و سال و نوزای آفرینش در طبیعت، درساحتی معنوی و قدسی باز زاده می شود، آن گاه با نیرو و توانی تازه برای پذیرش وظایف و قیود اجتماعی زندگی در یک سال دیگر آمادگی می یابد و آن را با سال نو آغاز می کند.