ایرانگرد نیوز پایگاه خبری تحلیلی ایرانگرد نیوز
گنبد سلطانیه در کنار آثار بزرگی مثل تخت جمشید، ارگ بم، میدان نقش جهان در میان آثار ایرانی ثبت شده در فهرست گنجینه‌های جهانی قرار دارد. بزرگترین گنبد تاریخی ایران و بزرگترین گنبد آجری جهان تنها سرآغاز لیست بلندبالایی است که این گنبد را توصیف می‌کند.
خبرگزاری میراث فرهنگی ـ گروه گردشگری ـ شهر سلطانیه، در قرن 8 پیش از میلاد محل زندگی قوم ساکاراتی بوده و شاهان ماد آن را اریباد و ارساس می نامیدند، اما از آن تاریخ تا دوره مغول هیچ خبری از سلطانیه در تاریخ ایران نیست. تا پیش از آن که سلطان محمد خدابنده شهر را تبدیل به مرکزی پررونق و تجاری کند، این محل شهریاز یا شهریار خوانده می شد.
اوج آبادانی سلطانیه زمان ایلخانان مغول است، پیش از آن این منطقه صرفا مراتعی سرسبز و شکارگاه بوده است . وقتی تبریز بعنوان پایتخت ایلخانان مغول معرفی شد، ایلخانان برای تفریح و تفرج به این منطقه می آمدند تا اینکه به دستور ارغون خان شهری در این منطقه ساخته شد و دیوارکشی اطراف آن آغاز شد. تا اینکه در زمان سلطان محمد خدابنده این محل “سلطانیه”، یعنی محل جلوس شاه نام می گیرد و مرکز تجارت، هنر و سیاست ایران می شود. در این زمان در حقیقت سلطانیه مرکز قدرت ایران و مشرق زمین بود.
اما دوره شکوه و جلال سلطانیه چندان نپایید و پس از مرگ سلطان محمد شهر از رونق افتاد وبخاطر فاصله از مسیر اصلی کشور و دوری از جاده های تجاری متروک شد و سرانجام با حمله تیمور گورکانی شهر بکلی خالی از مردم و ویران شد. تمام آثار تاریخی و بناهای شهر از بین رفت جز گنبد مرتفع فیروزه ای سلطانیه که بدون آسیب جدی از میان دشت های حوالی زنجان و سلطانیه بعنوان تنها چشم انداز قابل مشاهده ماند.
گنبد سلطانیه از هر نظر بنایی منحصر بفرد و شگفتی ساز است اما ظاهرا آن را با الهام از مقبره سلطان سنجر در مرو طراحی کرده اند با این تفاوت که مقبره سلطان سنجرمربع است در حالیکه سلطانیه 8 ضلع است.
این گنبد به حدی در دوره خود معروف بود که 100 سال پس از ساختن آن گنبد کلیسای سانتا ماریا دل فیوره فلورانس را با الهام از آن ساختند.
گنبد سلطانیه یا مقبره اولجایتو معروفترین بنای شهر سلطانیه و حتی کل استان زنجان است. این بنا که در فاصله سال های 702 تا 712 ه. ق به دستور سلطان محمد خدابنده و نظارت خواجه رشید الدین فاضل همدانی ساخته شده ، در واقع از ابتدا به قصد استفاده آرامگاهی ساخته شد. بنایی است 8 ضلعی با 8 مناره که سقف دو پوشه با شکوه و معروف فیروزه ای رنگی بر آن قرار گرفته است. در تمام بنا آیات قرآن و نوشته های مذهبی به خط ثلث و کوفی بر دیوارها و کتیبه ها دیده می شوند. این گنبد عالی ترین نمونه معماری ایلخانی است.
گفته می شود در ابتدا بنا بوده پس از اتمام بنای آرامگاه، اجساد امام علی و امام حسین (ع)، به این محل منتقل شوند که بعد ها با مخالفت علمای شیعه در نجف و کربلا و حرام بودن نبش قبر در اسلام، سلطان محمد خدابنده از انجام این کار منصرف می شود. برخلاف باوری که وجود دارد این مکان مقبره اولجایتو، سلطان محمد خدابنده نیز نیست. مدفن وی در کوه های اطراف سلطانیه است.
در زیر بنا دالانهای زیرزمینی وجود دارد که بسیاری معتقدند برای برپایی آیین های شمنی که سلطان محمد در ابتدا وابسته آن بوده ایجاد شده اند. گروهی معتقدند سلطان محمد در سال های اخر عمرش از اسلام رو گردان شده و دوباره به آیین آباء و اجدادی اش متمایل شده و این دالان ها یادگار این بازگشت است.
محمد خدابنده چندین بار مذهب خود را تغییر داده است و هربار تحت تاثیر مذهب جدیدش اقداماتی انجام داده است. همانطور که اشاره شد او در ابتدا به دین پدری، شمن بوده است اما بعدها تحت تاثیر مادر تغییر دین داده و مسیحی می شود و نام نیکلاس را برمی گزیند. بعدتر بر آثار آشنایی با علامه حلی و وزیرش شیخ فضل الله همدانی و با تشویق یکی از همسرانش مسلمان شده و مذهب شیعه را انتخاب می کند. گنبد سلطانیه یادگاری از این تغییر دین است و بعد از گنبد کلیسای سانتا ماریا دل فیوره فلورانس و گنبد ایاصوفیه استانبول، سومین گنبد بزرگ دنیاست.
گنبد سلطانیه دربین آثاری است که در سفرنامه سفرا، امرا و جهانگردان اروپایی از آن بسیار یاد شده است. شاردن و اندره گودار فرانسوی مسحور منظره گنبد آبی شدند که از میان دشت دیده می شد.
رنگ اصلی در تزیین بنا آبی است که از آبی کمرنگ و آسمانی تا فیروزه ای و حتی سبزآبی سیر در کل آن دیده می شود. بنا دارای 3 در ورودی است که اکنون در اصلی مسدود است. همچنین 8 پلکان مارپیچ طبقات را به هم وصل می کند. بالای چهار ایوان اصلی بنا، چهار پنجره بزرگ وجود دارد.
این بنا دارای سه بخش اصلی تربت خانه، سرداب و گنبدخانه است.
تربت خانه با کاشی هایی طلایی رنگ و 8 گوش تزیین شده، طبقه همکف و تربت خانه مستطیل شکل هستند در حالیکه طبقات فوقانی 8 ضلعی هستند. تربت خانه مستطیلی به طول 5/17 متر و و ارتفاع 16 متر است. محرابی در دیوار جنوبی واقع است. برای ورود به سرداب باید از ایوان جنوبی گذر کرد که گفته می شود قبر سلطان محمد در وسط آن قرار دارد.
وجه تسمیه تربت خانه آن است که در سوره ملک که بر دیوار تربت خانه به خط کوفی و ثلث نگاشته شده با تربت مزار امام حسین است. تمام دیوارهای ساختمان منقش به نوشته های مذهبی و سوره های قرآن مثل سوره توحید، آیه الکرسی، حمد، الانبیا، المومنون و اسامی امام علی، الله و سبحان الله است.
گنبد خانه دارای 8 دیوار ضخیم است که وزن 1600 تنی گنبد را تحمل می کنند، 8 مناره نیز در زاویه هر دیوار وجود دارد.
ارتفاع گنبد اولجایتو، 5/5 و قطر آن 30/6 متر است. این گنبد بزرگترین گنبد تاریخی ایران و بزرگترین گنبد آجری دنیاست.
از لحاظ قدمت سلطانیه، قدیمی ترین گنبد دوپوشه جهان به شمار می رود. گنبد ضخامتی حدود 160 سانت دارد و فضای کاذب بین دو گنبد 60 سانتیمتر است. دولایه بودن گنبد یکی از دلایلی است ماندگاری آن است تا جاییکه گنبد حتی در برابر زلزله نیز تا به حال پایدار مانده است. تنها تغییری که در طول 700 سالی که از ساخت گنبد می گذرد بر آن اتفاق افتاده نشست 2 تا 8 سانتی متری آن است.
تزیینات گنبد از هر لحاظ نفیس و منحصربفرد است . 24 ایوان طبقه دوم گنبدخانه یکی از ظریف ترین و پیچیده ترین گچبری هایی معماری اسلامی است.
گنبد سلطانیه گذشته از جنبه آرامگاهی؛ بعنوان ساعت آفتابی نیز مورد استفاده قرار می گرفته است، هنگام ظهر از نوریکه ز دریچه اصلی سقف می تابیده قابل تشخیص بوده است، نوری که از پنجره های بزرگ عبور می کردند حدود ساعت و نوری که از پنجره های کوچک می گذرد حدود دقیقه را معین می کنند.
سرداب در ضلع جنوبی زیر تربت خانه قرار دارد، برخی می گویند این بخش از بنا پیش از ساختن گنبد وجود داشته و محل برگزاری آیین های شمنی و محل دفن مردگان در سردابه ها با زیورآلات و وسایل شان بوده است.اما در سرداب هیچ اثری از آثار مقبره های شمنی دیده نمی شود. حتی مقبره سلطان محمد خدابنده هم در این مکان نیست.
110 پله ای که در بنا وجود دارد در حروف ابجد مترادف نام حضرت علی است و بیانگر ارادت سلطان محمد به این حضرت است.
در اطراف گنبد سلطانیه احتمالا می بایست بناهایی عام المنفعه مثل مسجد، مدرسه، کاروانسرا و … وجود می داشته، بقایای مسجد این فرضیه را تقویت می کند.
بنا چندین بار در دوران مختلف مورد مرمت قرار گرفته ، در دوره صفوی و قاجار ترمیم هایی روی آن انجام شده اما مرمت اساسی گنبد چندین سال است که در دست اقدام است. در داخل فضای گنبد و در زیر آن 35 سال است که داربست هایی دیده میشود که توسط هیات ایتالیایی مرمتگر گنبد کار گذاشته شده و هنوز بدون آنکه تغییر بنیادی در مرمت صورت بگیرد در آنجا وجود دارد.
گنبد سلطانیه در سال 1384 در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. در خارج از بنای گنبد موزه کوچکی وجود داردد که عکس ها و اشیایی در آن برای بازدید وجود دارد.
