اراک و خمین، تلفیق انواع گردشگری

اراک،‌ مرکز استان مرکزی می‌تواند نقطه مناسبی برای آغاز باشد. این شهر از نظر تاریخی از قدمت چندانی برخوردار نیست و به دوره سلطنت فتحعلی‌شاه بازمی‌گردد. آن زمان ناامنی سبب شد که فرمانده نظامی درخواست بنای مقری برای قشون کند. و به این ترتیب سال 1231 خورشیدی، قلعه‌ای نظامی به نام سلطان‌آباد ساخته و پایه‌ی اولیه شهر اراک شد.

سال‌های بعد،‌ هنگامی که راه‌آهن سراسری از کنار شهر عبور کرد، نام ایستگاه را اراک نهادند که در پی آن و با ابلاغ بخشنامه‌ای مبتنی بر یکسانی نام ایستگاه و شهر هم‌جوار،‌ نام شهر به اراک تبدیل شد. برای کلمه اراک معانی مختلفی بیان شده اما هرتسفلد آلمانی اراک را شکل فارسی کلمه عراق به معنی سرزمین هموار دانسته است.

این شهر با توجه به برخورداری از چند عامل آب و هوایی مانند مجاورت با کویر و وجود ارتفاعات دارای نوسانات اقلیمی است اما به طور کلی تابستان‌هایی نسبتاً‌ ملایم و زمستان‌هایی سرد دارد. اراک چندین اثر تاریخی و فرهنگی در خود و چندین اثر طبیعی در اطراف دارد. بازار سنتی و سرپوشیده،‌ حمام چهارفصل،‌ خانه تاریخی حسن‌پور،‌ خانه تاریخی خاکباز و موزه مفاخر،‌ مجموعه سنجان و امامزاده حواخاتون برخی از این آثار هستند. در کنار این موارد می‌توان به کلیسای مسروپ، مجتمع تفریحی توریستی امیر کبیر،‌ باغ وحش و پارک جنگلی شهید باهنر نیز اشاره کرد.

در مجموعه تاریخی و ارزشمند بازار اراک، بعد از گذر ملاقاسم، سرای کاشانی با معماری بسیار نفیس و منحصر به‌فرد، نگاه هر بیننده‌ای را جلب می‌کند. در انتهای سرای کاشانی، موزه سلطان‌آباد، نخستین موزه خصوصی در اراک شامل مجموعه‌ای بسیار نفیس و زیبا از آثار هنری همچون خطوط خوشنویسان و کاتبان مشهور دوره اسلامی ، تابلوهای نقاشی قهوه‌خانه‌ای، آثار فلزکاری با کتیبه‌ها و خطوط اسلامی قرار دارد.

مدرسه سپهداری از بناهای زیبای شهر اراک است و در دوران فتحعلی‌شاه قاجار هم‌زمان با بنای شهر اراک به وسیله یوسف خان گرجی ساخته شد. سبک معماری آن تا حدودی از سبک مدارس دوره صفویه اقتباس شده، اما کاشی‌های آن ویژگی کاشیکاری دوره قاجاریه را دارد. این بنا دارای مسجد، آب‌انبار، صفه نسبتاً وسیع و حوض سنگی در وسط آن است. تنی چند از مجتهدان بزرگ ایران در این مدرسه به تعلیم و تعلم علوم دینی پرداختند.

موزه‌های چهارفصل و حسن‌پور این امکان را فراهم می‌کنند که از پیشینه این شهر و دیار و در عین حال بناهای تاریخی اطلاعاتی به دست بیاید.

حمام چهارفصل اراک یکی از آثار معماری زیبای کشور در قرون معاصر است و تزیینات منحصر‌به‌فرد جلوه‌ی دیگری به آن بخشیده‌اند. بنای حمام در ضلع شرقی خیابان بهشتی واقع شده و چهار معبر ورودی از طرف شمال و جنوب دارد. نام حمام نیز برگرفته از کاشی خوش نقش و نگاری است چهار فصل را در چهار سمت سربینه حمام مردانه به تصویر کشیده است.

عدد چهار به شکل دیگری در این حمام نمود یافته زیرا این حمام وسیع همچنین از چهار بخش مجزای مردانه، زنانه،‌ حمام ویژه اقلیت‌های دینی و حمام خصوصی تشکیل شده است. تقریباً‌ تمام بنای داخلی حمام به وسیله کاشی‌های هفت رنگ تزیین شده و سقف تمامی بخش‌ها با آجر و ملات گچ و آهک به صورت گنبدی طاق زده شده است.

در حال حاضر بخشی از این حمام به موزه تبدیل شده و اشیایی مهمی را از دوره‌های مختلف پیش و بعد از اسلام، به نمایش گذاشته است. از آثار شاخص این موزه می‌توان به محراب تاریخی مسجد جامع ساوه اشاره کرد.

دیگر موزه شهر اراک،‌ موزه حسن‌پور، 5 تالار با عناوین چوب و کاغذ؛ سفال و ظروف چینی؛ فرش و گلیم؛ فلز و آثار حجمی و چوب به نمایش اشیا اختصاص یافته است. علاوه بر اشیا موجود بنای موزه نیز که با توجه به کاشی کار شده در پیشانی شمالی به زمان احمدشاه بازمی‌گردد.

با در نظر گرفتن موقعیت موزه حسن‌پور در بافت تاریخی بازار اراک و در محله چهارسوق،‌ بازدید خالی از لطف نخواهد بود. دسترسی به مدرسه قدیمی سپهداری،‌ حمام قدیمی چهارسوق و دیگر نقاط قدیمی بازار مانند بانک ملی نیاز به زمان زیادی نخواهد داشت.

مجموعه ساختمانی سرای مهر واقع در محل موقوفه حاج آقا محسن اراکی، مشرف به سرای آقایی در بازار سرپوشیده اراک، هم‌زمان با بنای بازار ساخته شد و در سال 1383 با همکاری اداره کل اوقاف و امور خیریه، مرمت و بازگشایی شد. این فضای تاریخی بسیار دیدنی سه طبقه دارد. طبقه اول آن به بازارچه صنایع دستی و طبقه دوم و سوم آن به سفره‌خانه سنتی تبدیل شده است. هرسه طبقه با هم مرتبط‌اند و فضای متنوعی را در کنار بازار تاریخی اراک برای گردشگران داخلی و خارجی تشکیل می‌دهند.

 علاوه بر موارد یادشده از آثار طبیعی مانند تالاب میقان، چشمه سداله،‌ چشمه چپقلی و‌ مناطق حفاظت‌شده هفتاد قله نیز نباید غافل شد. همچنین به دلیل وجود کارخانه‌های متعدد در شاخه‌های مختلف صنعتی مانند ماشین‌سازی،‌ آلومینیوم‌سازی و واگن‌سازی اراک از پتانسیل بالایی برای گردشگری صنعتی برخوردار است.

اما در میان آثار طبیعی تالاب و کویر میقان از جایگاه خاصی برخوردار است. تالاب میقان که در 15 کیلومتری شمال شرقی شهر اراک واقع شده،‌ زیستگاه 73 گونه گیاهی است. از جمله این گیاهان می‌توان از «قره‌داغ» یا قهرمان کویر نام برد. در این منطقه همچنین بیش از 130 گونه پرنده بومی و غیربومی شناسایی شده است. فلامینگو،‌ غاز وحشی،‌ حواصیل،‌ آنقوت سر خرمایی چکاوک برخی از آنها هستند.

برای داشتن سفری پربار به این منطقه، توصیه می‌شود دوربین چشمی همراه باشد؛ فاصله با پرندگان حفظ شده،‌ اتومبیل جایی دورتر پارک شود. لباسی هم‌رنگ با طبیعت بر تن کرده و از عطر و ادکلن استفاده نشود.

دیگر اثر طبیعی،‌ منطقه حفاظت‌شده هفتاد قله در 25 کیلومتری شرق اراک و 30 کیلومتری شمال خمین،‌ روستای ابراهیم‌آباد،‌ روستای شهواران است.

از اراک به جهات مختلف می‌توان رفت و مقاصد متعدد را مد نظر قرار داد. ساوه و زرندیه از یک سو که میان اراک و پایتخت واقع شده و محلات و نراق از سوی دیگر که میان اراک و اصفهان قرار دارند،‌ آثار مختلفی را به خود اختصاص داده‌اند اما این بار،‌ پس از اراک مقصد خمین است.

شهرستان خمین زادگاه معمار بزرگ انقلاب اسلامی است و به دلیل انتساب به نام حضرت امام (ره) و به دلیل وجود مناطق زیبا جذابیت خاصی برای گردشگران داخلی و خارجی دارد.

خمین جنوبی‌ترین شهرستان استان مرکزی محسوب می‌شود و مانند برخی دیگر از شهرهای استان مرکزی مهد مشاهیر و اشخاص تأثیرگذار است. این شهر زادگاه امام خمینی (ره) است و مجموعه تاریخی بیت امام یکی از آثاری است که نباید از دست داد. خمین همچنین دارای بقاع متبرکه‌ای مانند‌ امام‌زادگان ابوطالب،‌ اسماعیل و عبدا… است. قلعه سالار محتشم،‌ پارک بوجه،‌ شبستان مسجد جامع، تیمچه توکلی و بازار از دیگر آثار شهر خمین هستند. در کنار این آثار، باغ‌های گل و بازارچه صنایع دستی نیز هر کدام از جذابیت خاصی برخوردارند.

منزل پدری امام راحل در خمین، قلعه تدافعی بوده که هنگام حمله اشرار و غارتگران، محلی امن برای اهالی بی‌دفاع محسوب می‌شده ‌است. سبک ساختمان‌سازی این خانه مربوط به عصر قاجار است و قدمت آن به حدود ‎ 172سال می‌رسد. در مجموعه این بیت پنج خانه بزرگ و یک خانه کوچک است. امام خمینی (ره) در پنج‌دری مشرف به حیاط بزرگ که درهای آن رو به غرب باز می‌شوند متولد شده‌است. قسمت اصلی ساختمان بیت، دارای یک ورودی اصلی شامل هشتی راهروی ارتباطی یا زیرطاقی، اندرونی، بیرونی و محل نگهداری حیوانات و یک باغ کوچک بوده است.

مسجد جامع خمین واقع در انتهای بازار این شهر به مساحت 3هزار مترمربع با دو سبک معماری قدیم و جدید بنا شده‌است. بافت معماری قسمت قدیمی مسجد بیش از یک متر در عمق زمین احداث شده‌ و سقف نیز به صورت ضربی با آجر قرمز و نخودی ساخته شده‌ است. بافت کالبدی این مسجد طوری طراحی شده است که در زمستان هوای داخل آن گرم و در تابسان خنک و مطبوع است.

قلعه «سالار محتشم» در محله قدیمی شهر، «قلعه» واقع شده است و شامل یک‌هزار مترمربع عمارت‌های اشرافی و بزرگ در درون یک باغ است. جلوی اتاق‌های این بنا یک ایوان بزرگ قرار دارد که از دو طرف به‌وسیله پله به حیاط ارتباط دارد. آمدن میرزا کوچک خان جنگلی به این قلعه برای گرفتن کمک، حمله اشرار به خمین و دفاع و مقابله با آنها از جمله رویدادهای تاریخی است که این مکان تاریخی شاهد بوده‌است. قلعه‌سالار محتشم خمین با قدمت ‎ 120سال مربوط به اواخر دوره قاجاریه است. طرح و ساختار قلعه و عمارت براساس فرهنگ معماری ایرانی استوار شده است به‌طوری که می‌توان عناصر معماری تاریخی همچون گوشواره، سردابه، ایوان و گرمخانه را در آن مشاهده کرد.

یکی دیگر از تفرجگاه‌های شهر خمین کوه بوجه است به معنای «برنده سیاهی‌ها» یا تیغ آفتاب. این کوه کوچک همواره با شادی و غم مردم خمین شریک بوده‌ است، حمله اشرار معروف به رجبعلی و پناه بردن زن و بچه‌ها به بوجه و دفاع در فراز کوه از نمونه‌های آن است. «کوه‌بوجه یا بوجه‌سلطان» در جنوب شهر خمین قرار دارد و شهرت آن نه به دلیل جثه فیزیکی، بلکه به سبب مکانی برای بروز برخی رفتارهای فرهنگی مردم این منطقه‌است.