نگاهی به بازار تاریخی قزوین

بازار سمبل اقتصاد و در شهرهای تجاری و صنعتی نمایانگر مدیریت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است که در طول قرن ها و تحت تاثیر دیگر شهرها و ارتباطات بازرگانی شکل گرفته است.

وجود بازار در شهرها بیانگر هویت، ارزش، رشد و موفقیت بوده که رابطه آن با جمعیت و بافت شهری و عکس العمل آن در مشکلات اجتماعی قابل توجه است.

به اعتقاد محققان، بازار همیشه با زندگی روزمره مردم ارتباط مستقیم دارد و محور جاذبه اجتماعی و اقتصادی بصورت ضمانت اقتصادی محسوب می شود.

بازارها در ایران از قدیم مهمترین محور ارتباطی، اقتصادی و اجتماعی بوده و علاوه بر فضاهای اقتصادی، مهمترین فضاهای فرهنگی و اجتماعی شهر مانند مسجد جامع و سایر مساجد بزرگ، مدرسه های علمیه، حمام ها، کاروانسراها، زورخانه ها و غیره در امتداد آن قرار می گرفته اند.

سابقه بیش از چهار قرن بازار در قزوین موجب شده تا امروز مجموعه بازار این شهر را به دوره صفویه نسبت دهند و این درحالی است که بخش زیادی از زمین های کنونی را متعلق به دوره قاجار می دانند.

ویژگی های خاص این مجموعه و سابقه بازار قزوین از علت هایی است که از بازار شهرهای دیگر متمایز می شود و مورد توجه بسیاری از محققان قرار گرفته است و تشکیل آن همانند بسیاری از بازارهای ایران بطور طبیعی به عوامل اقتصادی بر می گردد.

باگذشت زمان این بازار تا دوره صفوی رشد می کند و در این دوره با انتخاب قزوین به عنوان پایتخت ایران و پس از آن در احداث طرح های قابل توجه مانند سرای سعدالسلطنه در همجواری بازار ارزش فوق العاده ای به آن داده است.

بازار قزوین اهمیت و بزرگی خود را در دوران قاجار با ایجاد کاروانسراها، سراها و تیمچه ها بدست می آورد و با قرار گرفتن شهر قزوین در محور ارتباطی پایتخت به غرب و شمال ایران این بازار موقعیت حساس وقابل توجهی را در اقتصاد کشور پیدا کرد.

بازار قزوین با ‎14هکتار مساحت به سه ورودی اصلی، دو ورودی از خیابان امام خمینی (شمال) و یک ورودی از خیابان مولوی (غرب) است که بر روی محور شمال و جنوب قرار گرفته است.

معماری بازار قزوین در زمان صفویه شکل گرفته و معماری بازارهای اصفهان، شیراز نیز به همان دوره بر می گردد، این بازار در طول ‎ 9قرن یک جابجایی از جنوب به شمال داشته بطوری که در این جابجایی مسجد جامع کاملا ازبافت بازار جدا شده است و هم اکنون ارتباطی بین بازار و مسجد جامع مشاهده نمی شود.

بازار معمولا توزیع کننده محصولاتی است که از نقاط مختلف کشور تولید می شود درحالی که بازار قزوین ‎40 سال پیش تولید کننده و توزیع کننده انواع حبوبات و صنایع دستی به کشورهای همسایه بود.

در حال حاضر بازار قزوین خارج از عملکرد تولیدی بسیار ناچیز خود، نقش تعیین کننده ای در توزیع محصولات کشاورزی به دیگر مناطق را دارد.

این بازار شامل راسته ها که به بازار معروفند و بازارچه هایی که هرکدام به تنهایی حایز اهمیت هستند، می شود که هم اکنون تعداد زیادی از این راسته ها یا به قولی بازارها و بازارچه ها به علت بی توجهی از بین رفته اند.

اختصاص هر راسته به یک صنف که هنوزهم باقی است از جاذبه های گردشگری بشمار می رود، برهمین اساس ستایش ناصر خسرو از رونق و گستردگی بازار دوره سلجوقی قزوین نشانگر فراوانی سراها و تیمچه ها و مراکز داد و ستد شهر است، با این که تعداد زیادی از این بازارها تخریب شده و اثری از آنها باقی نمانده است هنوز مجموعه های زیبا واستواری در استان قزوین وجود دارد که روزگار گذشته را به یاد می آورد.

اسامی برخی بازارهای قزوین که در کتاب بناهای تاریخی این شهرآمده شامل بازارهای آهنگران، علاقه بندها، بزازها، بلورفروش ها، پالاندوزها، پوست فروشان، پنبه فروش ها، چیتگرها، خراط ها، حلبی سازها، زرگرها، ریسمان سنج، علاف ها (علاف راسته)، عطارها، کهنه فروش ها، مسگرها، گیوکش ها، نجارها و زنانه بازار است.

بازارچه های آقا، آقا کبیر، معصوم، استاد علی نجار، باغشاه، حاج ادریس، حاج حسنعلی نیا، حاج محمدابراهیم، حاج محمدحسین جدید، حاج محمدرحیم، حاج میرحسن، سرای سعادت، سرای شاه، سرای وزیر، سرای نقدعلی ، سرای حاج محمد باقر، سرای دالان دراز، سرای ضرابخانه، سرای نگارالسلطنه، کاروانسرای سعدالسلطنه، بازارچه قیصریه، تجارتخانه تومانسیان، زعفرانیه، چروک، حاج رضا، صمدیه، کدخدا، گذر شیخ آباد، میدان گاه و سعدالسلطنه از بازارچه های مشهور شهرقزوین بوده اند.

از بازارهایی که نام آنها آورده شد تعدادی از آنها از بین رفته اند ولی تعدادی دیگر نیز هنوز فعال هستند، لذا به منظور آشنایی با فضاهای تشکیل دهنده بازار قزوین به برخی از فضاهای مهم بازار قزوین اشاره می کنیم.

سرایˈحاج رضاˈ، این کاروان سرا متعلق به دوره قاجاریه است و این بنا در گذشته بیشتر دست بازرگانان تبریزی و قفقازی بوده که از شمال به بازارچه وزیر متصل است.

سرای سعدالسلطنه نیز دارای محورهای قابل توجهی چون بازار سعدیه در غرب این بنا است که این راسته برگذر قدیمی منطبق و یک راسته سازمانی میان یک مجموعه منتظم ایجاد کرده است.

سرای ˈرضویˈ، بنای این کاروانسرا بنابر گفته های مختلف، متعلق به عصر شاه طهماسب صفوی یا عهد سلطنت فتحعلی شاه قاجار است.

این سرا بصورت دو ایوانی ساخته شده که مجموعه ای از حجره ها در دو طبقه گرداگرد حیاط مستطیل شکل آن را فرار گرفته است.

همچنین سرای وزیر دارای حیاطی وسیع است و دور تا دور آن حجره هایی در دو طبقه قرار گرفته که این حجره ها بر روی صفحه ای با ارتفاع یک متر از سطح زمین بنا شده اند.