جاذبه های معدن گوگرد در سمنان

هانی رستگاران؛ پژوهشگر میراث فرهنگی و مسئول ثبت آثار و حریم میراث ملی استان سمنان در یادداشتی درباره جاذبه‌ای به نام معدن گوگرد در سمنان خبر داده و نوشته که این معدن تاریخی می‌توانست جاذبه گردشگری باشد. او در این یادداشت آورده است:
معادن در ایران، از جمله آثار تاریخی و فرهنگی ارزشمندی هستند که در فهرست میراث غیرمنقول قرار می‌گیرند. این آثار مغفول مانده‌؛ در محور توسعه و بهره‌برداری دچار آسیب و تخریب می‌شوند و غالباً از غنا و ارزش بی‌بدیلی در کشور یا منطقه برخوردارند همچنین با پرداختن به این موضوع و معرفی و تدوین طرح‌های فرهنگی و اجتماعی، می‌توان گردشگران و علاقه‌مندان فراوانی را به بازدید از این میراث خدادادی ترغیب کرد. بهره‌برداری بی‌رویه و مقوله خام فروشی نهاده‌های معدنی از جمله آسیب‌های مؤثر و مهمی هستند که متأسفانه این‌روزها گریبان منابع طبیعی و ذخایر معدنی کشور را گرفته و صدور مجوزهای بهره‌برداری معدنی از سوی نهادهای ذی‌ربط، بدون توجه به عواقب سو و جبران‌ناپذیر زیست محیطی و فروش ارزان نهاده‌ها در نتیجه خام فروشی این امر را به‌طور شگرفی سرعت بخشیده است. حتی وقتی صحبت از یک معدن منحصر به‌فرد در سطح منطقه در میان باشد، باز هم بهره‌برداری‌های بی‌رویه بلای جان این معدن ثبت شده در فهرست میراث ملی کشور می‌شود و این آسیب‌ها بی‌نصیب نمی‌نماند. نمونه این آثار فاخر و ارزشمند معدن گوگرد شهر سمنان است.
این اثر در شهر سمنان با نام معدن گوگرد شناخته می‌شود و جز آثار تاریخی نادر در ایران به شمار می‌رود. در واقع بر اساس بررسی‌های صورت گرفته این معدن جز ۵ معدن دارای گوگرد فعال خاورمیانه است که عناصر آن دارای خلوص بسیار بالایی هستند. به‌طور کلی شمار معادن گوگرد در ایران بسیار محدود بوده و تعداد زیادی از این معادن در کشور دارای ماده معدنی گوگرد فعال نیستند، کما اینکه این معدن از سال‌های گذشته وجود داشته و از آن به‌شکل محدود بهره‌برداری می‌شده است.
این اثر در ۳۰ کیلومتری جنوب سمنان بعد از روستای دلازیان واقع در شهرستان سمنان، بخش جنوبی قرار گرفته است. بر اساس پژوهش صورت گرفته در دوران صفویه از این معدن گوگرد استخراج می‌شده ولی از دوران قاجار به‌صورت رسمی به بهره‌برداری رسیده است و با ورود ماشین‌آلات سنگین نظیر کامیون، امکان انتقال مواد معدنی آن به اقصی نقاط کشور بوجود آمده است.
در محوطه این اثر جز معدن که از وسعت زیادی برخوردار است، آثاری از بناهای تاریخی مربوط به دوران قاجار و پهلوی دیده می‌شود که حاکی از بهره‌برداری معدن در این دوران است. فارغ از بناهای موجود اطراف معدن آثار (سفال و آجر) فراوانی در محوطه معدن یافت شد که احتمالاً منتسب به دوران صفویه است. با توجه به این آثار می‌توان گفت ابزار و وسایل مورد استفاده جهت بهره‌برداری از معدن در محوطه بوده و به‌طور خاص مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این اثر از چند جهت می‌تواند حائز اهمیت ویژه‌ای باشد، اول اینکه جز ۵ معدن گوگرد خاورمیانه با خلوص بالا بوده و در سطح بین‌المللی می‌تواند مطرح باشد، دوم اینکه دارای ابعاد تاریخی بسیاری است که بر اساس شواهد و آثار موجود می‌تواند مربوط به چند دوره تاریخی از جمله صفویه، قاجار و پهلوی بوده باشد.
از شواهد و آثار سفال به دست آمده بر روی تپه‌ها و محوطه‌های تاریخی معدن گوگرد می‌توان به قدمت معدن پی برد. در این محوطه بعضاً آثار و نمونه‌های ابزار سنگی تراش خورده یافت شده که قدمت این محوطه تاریخی را می‌تواند همزمان با قدمت تپه‌های تاریخی میرک و دلازیان قرار دهد. از سوی دیگر سفال‌های لعاب‌دار آبی نیز در قسمت‌های مختلف اراضی محدوده معدن به چشم می‌خورد که مربوط به دوران قاجار و بعد از آن است و از دو جهت نشان از تاریخ پر فراز و نشیب معدن گوگرد دارد.
این معدن از دوران صفویه به‌شکل غیر رسمی مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفته و آثاری از سفال‌ها و آثار این دوران در محوطه اثر رؤیت می‌شد. در دوران قاجار و پهلوی معدن به‌طور رسمی مورد بهره‌برداری قرار گرفته و بناهایی جهت اسکان افراد، انبار محصولات و کوره‌های ذوب احداث شده است. از زمان بهره‌برداری از معدن در دوران قاجار و پهلوی، گوگرد استخراج شده جهت مصارف دارویی، کشاورزی و صنعتی به کارگاه‌ها، کارخانه‌جات و سایر تأسیسات خارج از شهر سمنان منتقل می‌شده است. شنیده‌ها از افرادی که در گذشته در معدن فعالیت داشته‌اند حاکی از این است که خلوص مواد اولیه موجود در جداره‌های میانی و سطحی سنگ‌های معدن بسیار بالا بوده است و پس از استخراج به کلیه شهرهای کشور ارسال می‌شده است.
متأسفانه طی ۳۵ سال گذشته معدن به‌شکل متروکه و غیر قابل استفاده رها شده است و فقط از خاک آن جهت مصارف کشاورزی برداشت می‌شود. همچنین این برداشت‌های غیر اصولی منتج به تخریب بخش عظیمی از معدن شده است.
از مهم‌ترین ویژگی‌های این اثر می‌توان به قدمت تاریخی بهره‌برداری از آن و محیط طبیعی بکری اشاره کرد که امکان تبدیل به فضاهای منحصر به فرد جذب گردشگر داخلی و خارجی را دارد. از دیگر ویژگی‌های این معدن می‌توان به وجود آثار از چندین دوره تاریخی در محوطه آن اشاره کرد که در نوع خود بی‌نظیر است. از سفال‌های دوره صفویه و قاجار گرفته تا بناها و آثار تاریخی مربوط به دوره قاجار و پهلوی که به منظور حمل و نقل آسان‌تر فرآورده به شهر احداث شده‌اند و بعضاً این ابزارآلات به‌شکل بدیعی در حوزه‌های صنعتی دوران قاجار و اوایل پهلوی مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
در گذشته سنگ گوگرد جهت استفاده در مصارف خاص پزشکی، دارویی، کشاورزی، صنعتی و … از معدن استخراج می‌شد، ولی تقریباً از ۳۵ سال گذشته بهره‌برداری از سنگ گوگرد معدن متوقف شده و افرادی به‌طور غیرقانونی با ماشین‌های سنگین نظیر خاور و لودر که بار و فشار زیادی را به جداره و استحکامات معدن وارد می‌کند، اقدام به برداشت خاک اطراف معدن جهت استفاده در مصارف کشاورزی کرده اند. در چند سال اخیر به دلیل برداشت غیر اصولی و استفاده از ماشین آلات و ابزارهای نامناسب جهت حمل خاک منطقه، آسیب‌هایی به درون و بیرون معدن وارد آمده ولی با این حال جداره‌های داخلی معدن از ایستایی و مقاومت مناسبی برخوردار است. در اثر متروکه بودن و عدم بهره برداری و رسیدگی به معدن، آسیب‌ها و مخاطراتی متوجه آن شده که منتج به تخریب بخشی از آن شده است.
از دیگر جاذبه‌های موجود در معدن، محوطه آن و جاده عبوری تا معدن است که امکان ایجاد فضای مناسبی را برای علاقه مندان به ورزش‌های موتوری (نظیر Off –Roading، Paramotor و Desert Rally) به وجود می‌آورد. از دیگر موضوعات مطرح در خصوص این معدن عدم وجود نمونه‌های مشابه از آن در منطقه خاورمیانه و خاور دور است که می‌تواند این مجموعه را به نقطه هدف گردشگری در منطقه و جهان مبدل کند. شاید بتوان نمونه‌های مشابه این‌گونه معادن را در چین، هند و افغانستان مشاهده کرد.