تراژدی بزرگ میراث‌فرهنگی کشور: ۱۰۰ محوطه باستانی غرق شد؛ ۵۰ محوطه دیگر هم غرق می‌شود

آبگیری 100 محوطه تاریخی که در سکوت کامل خبری رخ داده، از سال 90 تاکنون جریان داشته و اکنون باستان‌شناسان خبر از 50 محوطه ارزشمند دیگری در حوزه لرستان و ایلام را می‌دهند که قرار است در آینده‌ای نزدیک به‌طور کامل غرق شود. این درحالی است که میراث‌فرهنگی از سال 79 مخالفت خود را نسبت به آبگیری سد سیمره اعلام کرده است. با این‌وجود مجوز اولین کاوش‌ها در سال 89 به‌دنبال پیگیری‌های جدی باستان‌شناسان داده می‌شود. اما حفاری‌های همزمان‌ 20 هیات باستان‌شناسی حکم نوشدارو پس از مرگ سهراب را داشت چراکه آبگیری سد از سال 90 آغاز شد و نبود برنامه مشخص و نداشتن اعتبار بهانه‌ای شد تا 100 محوطه باستانی به زیر آب رود و تنها 15 الی 20 محوطه باستانی نجات‌بخشی شود.

«عبدالرضا‌ مهاجری‌نژاد»، ناظر پروژه‌های باستان‌شناسی‌ سیمره که هم‌اکنون خبر از آبگیری 50 محوطه باستانی دیگر در سیمره می‌دهد این اتفاق را بزرگترین فاجعه میراث‌فرهنگی قلمداد می‌کند. او می‌گوید: «کوتاهی دستگاه‌های مختلف از جمله میراث‌فرهنگی در این سال‌های اخیر سبب شد که با ارزش‌ترین محوطه‌های ایران که اهمیت آن‌ها کمتر از تمدن بین‌النهرین و نیل نیست به‌زیر آب رود.»

او به سد سیمره اشاره می‌کند که با داشتن دو حوزه آبگیری در استان ایلام و لرستان 150 محوطه‌ باستانی را بلعیده که در آن جریان تاریخی از 10 هزار سال پیش تا دوره اسلامی به‌طور مستمر وجود داشت.

 

مهاجری‌‌نژاد که فاجعه آبگیری سد سیمره را کمتر از فاجعه سد سیوند و ماجرای تنگه بلاغی نمی‌داند می‌گوید: «مباحث مربوط به سدسازی یک روند توسعه‌ای است که همه کشورهای دنیا با آن مواجه هستند. اما بحث اصلی بر سر اینست که ایران به‌عنوان یک کشور تاریخی باید با دیدگاه و اصول روشمند وارد این مدار توسعه و سازندگی شود. شروع سدسازی از زمان مطالعه تا هنگام آبگیری حداقل نیاز به 15 سال پروسه زمانی دارد. منتها در ایران نه‌تنها به این موضوعات توجهی نمی‌شود که به مباحث ملی و فراملی کاملا بخشی نگاه می‌شود و سد سیمره و با آبگیری 150 محوطه باستانی از این نگاه مصون نماند.

او اما با گلایه از اینکه نامه‌نگاری و مکاتبات اداری باستان‌شناسان از سال 79 آغاز شده بود اما هیچ اقدامی صورت نگرفت تاکید کرد: «از سال 79 باستان‌شناسان به اهمیت حوزه آبگیری سیمره تاکید داشتند اما نه‌تنها در این سالها اقدامی صورت نگرفت که سال  89 و یکسال قبل از آبگیری سد به باستان‌شناسان اعلام شد که این محوطه‌ها می‌توانند دوباره بررسی و نجات‌بخشی اضطراری شوند.»

مهاجری‌نژاد می‌گوید: «150 محوطه باستانی شاخص از قدیمی‌ترین زمان زندگی انسان تا دوره معاصر در این منطقه شناسایی شد. محوطه‌هایی که سکونت در آن‌ها از دوره پیش‌از تاریخ، غارنشینی، دوره نوسنگی بدون سفال و همراه باسفال، دوره تاریخی تا اسلامی وجود داشت اما همگی بدون مطالعه‌ای جدی به‌زیر آب رفت.

به‌گفته این باستان‌شناس، درحال‌حاضر بیش از هزار سد در ایران ساخته شده و همچنان در حال احداث است و در این میان محوطه‌های بسیاری به‌زیر آب می‌رود که میراث‌فرهنگی به‌هیچ وجه در جریان آن‌ها نیست.

او می‌گوید وقتی مکاتبات مربوط به سد سیمره از سال 79 به‌طور مداوم انجام می‌گیرد اما کاوش‌ها از سال 89 آغاز می‌شود بیانگر آنست که میراث‌فرهنگی و دستگاه‌های مختلف تنها به‌رفع مسئولیت می‌پردازند و هیچ نگاه فراملی نسبت به مقوله فرهنگ ندارند.

به‌گفته مهاجری‌نژاد، پیش از نجات‌بخشی و کاوش محوطه‌ها سیمره منطقه بررسی شد و باستان‌شناسان تنها محوطه‌های شاخص را به پژوهشکده معرفی کردند. پژوهشکده باستان‌شناسی هم براساس اعتباراتی که داشت مجوز 20 فصل کاوش در 9 محوطه را داد و مابقی به زیر آب رفت.

دیگر زمانی به آبگیری کامل سد سیمره نمانده است. با این‌حال مسئولان پژوهشگاه و پژوهشکده باستان‌شناسی با نامه‌نگاری‌های متعددی که با وزارت نیرو داشتند خواستار توقف آبگیری و کنترل ورود و خروج آب به‌طور موقت شدند.

«عطاء حسن‌پور»، یکی از باستان‌شناس لرستان است که از این فرصت استفاده کرده و با اخذ مجوز به محوطه قوری‌قلعه در سیمره رفته است. اما او می‌گوید که آب‌شدن برف‌ها و بالا آمدن آب سد سبب شده که کار حفاری تعطیل شود.

حسن پور می‌گوید هم‌اکنون آب در یک متری محوطه است و امیدواریم این محوطه بنا بر قولی که مسئولان وزارت نیرو داده‌اند درحال‌حاضر آبگیری نشود و ورودی آب به اندازه خروجی باشد.

او به نخستین کاوش‌ در منطقه سیمره اشاره می‌کند که در سال 89 انجام گرفت و نزدیک به 15 هیات باستان‌شناسی همزمان به‌ کاوش پرداختند. اما فعالیت‌های آن‌ها ثمری نداشت چراکه در سال 90 آبگیری سد سیمره رسما آغاز و تا تراز ارتفاعی 690 آبگیری انجام شد.

 

حسن‌پور نیز به 100 محوطه باستانی اشاره می‌کند که با اولین فاز آبگیری غرق شده است. او حتی معتقد است محوطه‌هایی که یک فصل کاوش‌ در آن صورت گرفته بود در اثر آبگیری به‌طور کامل پودر و تخریب شده‌اند.

او می‌گوید: «در بازدیدی که به‌همراه باستان‌شناسان داشتیم با پراکندگی کتیبه‌های سفال‌نوشته در سطح محوطه‌ها مواجه شدیم. کتیبه‌هایی که اتفاق مهمی در تاریخ لرستان بود. در واقع کشف این کتیبه‌ها باعث شد که مجوز کاوش‌ در زمستان سال گذشته داده شود. حفاری‌ که منجر به کشف ایوان ستون دار و چند فضای معماری بود که در لبه آب قرار گرفته بود. در واقع بعد از آبگیری سد بخشی از محوطه درون آب سقوط کرده بود اما در فصل دوم ستون‌ها و گچبری‌های بی‌نظیری در این محوطه یافت شد.

به‌گفته حسن پور از سال 91 تاکنون تلاش می‌کنیم که آبگیری انجام نشود و اگر قرار است انجام گیرد حداقل بعد از کاوش‌های باستان‌شناسی باشد.

درحال‌حاضر حسن‌پور پس از گذشت ده روز از فعالیت‌ باستان‌شناسی به لایه‌های زیرین محوطه‌ قوری‌قلعه رسیده است. او معتقد است که بخشی از بنا و قسمتی از حیاط ضلع‌ شرقی را به‌دست آورده است.

او از چند ظرف سفالی و یک سردوک خبر می‌دهد که به‌تازگی کشف شده است. با این‌حال حسن‌پور سعی دارد در قسمت‌هایی که نزدیک به رودخانه است و زودتر به زیر آب می‌رود حفاری‌های خود را ادامه دهد.

سد سیمره پس از آبگیری کامل حوزه آبگیری بزرگی را در ایلام و لرستان پوشش می‌دهد. این حوزه آبگیری، منجر به غرق کامل ۱۵۰ محوطه باستانی می‌شود.