ایرانگرد نیوز پایگاه خبری تحلیلی ایرانگرد نیوز
در نهم شهريور سال ???? يک يوزپلنگ ماده که به همراه سه توله اش براي خوردن آب به نزديکي شهر بافق آمده بودند مورد حمله افراد بومي قرار گرفتند. يوز مادر زخمي فرار کرد و دو توله زير ضربات بيل و کلنگ کشته شدند.
محيط بانان تنها قادر به نجات يک توله يوز ماده شدند و پيکر نيمه جان آن را از مرگ حتمي نجات دادند و نام او را ماريتا گذاشتند. مارتيا تا زمان مرگش در سال ???? به تنهايي در پارک پرديسان زندگي کرد.
وجه تسميه يوزپلنگ
همانگونه که مشخص است، يوزپلنگ ترکيبي از دو کلمه يوز و پلنگ است. يوز در فارسي، بن مضارع يوزيدن است و فعل يوزيدن به معناي “جستن، جهيدن، جستجو و طلب کردن” است. به عبارت ديگر يوز يعني جوينده، طلب کننده و شکار کننده. از آنجا که از سگ هاي شکاري هم براي تعقيب و گرفتن شکار استفاده مي شده، به آنها هم يوز گفته مي شده است.
با توجه به تعاريف فوق، بديهي است که يوزپلنگ به معناي پلنگي است که به دنبال شکار مي گردد و به اصطلاح با يوزيدن آنرا مي گيرد. شايد بتوان گفت که در گذشته برخي بر اين باور بودند که يوزپلنگ نوعي پلنگ است و عنوان “پلنگ شکاري” براي اين حيوان نيز دليل ديگري بر اين مدعا است. البته، برخي يوزپلنگ را نوعي شير مي دانستند که پدر يا مادر آن پلنگ باشد و به اين ترتيب، يوز شير يعني يوزي که يکي از والدينش شير بوده است. بعلاوه، واژه ديگري بنام “هوبر” در گذشته وجود داشته که آنهم به معناي يوز و توله يوز بوده، ولي به نظر مي رسد که اين کلمه امروزه منسوخ شده است. با مراجعه به اشعار و متون قديمي ايراني، مي توان دريافت که در گذشته اين جانور با نام يوز شناخته مي شده و کمتر به آن يوزپلنگ گفته مي شده است.
کاهش جمعيت يوز آسيايي از 400 به 70 قلاده در ايران
در گذشته، زيستگاه يوز پراکندگي وسيعي از ايران و عربستان تا هندوستان و ترکمنستان را شامل مي شده است. در ميان آثار باستاني، مهري مربوط به هزاره سوم پيش از ميلاد در ميانرودان يوزپلنگي را در کنار مربيش به تصوير مي کشد. شاهان آشوري از يوزها براي شکار بهره ميگرفتند. در سوريه و فلسطين، جنگجويان صليبي از شکار آهو توسط يوز سخن به ميان آورده اند و گزارش شده است که يکي از شاهان سده پانزدهم ميلادي در ارمنستان گله هايي از يوزها به شمار حدود صد عدد از اين جانوران داشت. حالا اما نسل يوز آسيايي جز در ايران در ساير کشورها منقرض شده است.
تا پيش از جنگ جهاني دوم، جمعيت يوزپلنگ در حدود ??? عدد بود که تقريبا در تمام مناطق استپي و صحرايي نيمه شرقي کشور و بخش هايي از نواحي غربي کشور نزديک مرز عراق ديده مي شد. ولي ورود جيپ بعد از جنگ باعث شد که جمعيت اين حيوان روبه اضمحلال نهد که دليل اصلي آن عمدتا به خاطر کشتار گسترده طمعه هاي مورد علاقه يوز بوده و در نتيجه جمعيت يوزپلنگ به شدت کاهش يافت.
در سال ???? کانون شکار وقت ايران يوزپلنگ را حمايت شده اعلام نکرد. با اعمال اقدامات حفاظتي، جمعيت طعمه در بسياري از مناطق کشور روبه افزايش نهاد که اين باعث افزايش جمعيت يوزپلنگ نيز شد. مشاهده يوزپلنگ در مناطق مختلف افزايش يافت که اين احيا جمعيت نتيجه تاثيرات قوانين و مقررات حفاظتي بود که اعمال شد. در اواسط دهه ????، جمعيت يوزپلنگ در ايران ???-??? عدد تخمين زده مي شد. در آن زمان، قلمرو يوزپلنگ تقريبا تمام مناطق کويري نيمه شرقي کشور را در بر مي گرفت که از جمعيت انساني کمي برخوردار بود.
در اواخر دهه ???? حفاظت از حيات وحش براي چند سال دچار اختلال شد. اکثر مناطق به وسيله دامداران اشغال و دشت هاي صاف و استپ ها جولانگاه ماشين ها و موتورسيکلت هاي قدرتمند صحرايي شد که گونه هاي کويري مثل آهوي ايراني، جبير، گورخر و همچنين يوزپلنگ را تعقيب و شکار مي کردند. منطقه حفاظت شده خوش ييلاق که زماني مناسبترين زيستگاه يوزپلنگ در آسيا بود تقريبا از بين رفت و براي آخرين بار در سال ???? يوزپلنگ در آن ديده شد.
يوزپلنگ از بسياري از مناطق زيست خود ناپديد شد و محدوده پراکنش آن به بعضي مناطق دور دست که در آنجا طعمه کافي و امنيت نسبي وجود داشت محدود شد.
حدود 10 هزار يوز آفريقايي و 100 يوز آسيايي آخرين بازمانده هاي آين گونه
با رشد روز افزون جمعيت انسان، زمين هاي بيشتري به کشاورزي اختصاص داده شد، دام هاي بيشتري مراتع را اشغال کردند و انسان براي تأمين منابع غذايي خود و يا تفريح، طعمه هاي مورد علاقه يوز را شکار کرد. خود يوزپلنگ نيز از تهديدي که برخي از هم خانواده هاي آن مانند ببر و پلنگ را در معرض خطر قرار داده مصون نماند و تعدادي زيادي از آنها به خاطر پوست زيبايشان شکار شدند تا از پوست هر ? يوز يک پالتوي پوست زنانه اگرچه به هيچ وجه براي دوختن پالتو مناسب نيست و کيفيت چنداني ندارد دوخته شود.
مجموعه اين عوامل موجب شد که جمعيت يوز در سرتاسر مناطق محل زيستش به شدت کاهش يافته و در برخي مناطق کاملا منقرض شود. امروزه بزرگترين جمعيت يوز در ناميبيا در جنوب آفريقا با حدود ? هزار و 500 يوز و در کشورهاي تانزانيا و کنيا در شرق آفريقا وجود دارد.
در هندوستان که چيتا نام خود را از اين سرزمين گرفته است، يوزها در ابتداي قرن بيستم به شدت کاهش يافتند و سرانجام در يک شب تابستاني در سال ????، حاکم ايالت کورواي با دو گلوله سه يوزي که در مقابل نوربالاي اتومبيل او بي حرکت ايستاده بودند را از پا ي درآورد و به اين ترتيب تيرخلاص بر پيکره يوز در سرزمين چيتاها زده شد و بالاخره انقراض چيتا رسما در سال ???? در هندوستان اعلام شد.
تا ابتداي قرن حاضر تخمين زده شده که درحدود يکصد هزار يوزپلنگ در ?? کشور آسيايي و آفريقايي پراکنده بوده است. ولي عوامل مختلف باعث کاهش جمعيت و انقراض آن در بيشتر زيستگاه ها شد. در يک بررسي گسترده که توسط نُرمَن ماير در سال ???? در جنوب صحراي بزرگ آفريقا صورت گرفت جمعيت اين جانور حدود ?? هزار قلاده برآورد شد. در اين بررسي جمعيت هاي ايران و شمال آفريقا شامل نبودند ولي بر اساس آمار اسکندر فيروز، رياست وقت سازمان حفاظت محيط زيست حدود ???-??? يوز در آن زمان در ايران وجود داشته است. آخرين بررسي ها که در دهه نود ميلادي توسط “صندوق حفاظت از يوزپلنگ” انجام شد حاکي از آن است که درحال حاضر حدود 9 تا 12 هزار يوزپلنگ به صورت وحشي در ?? تا ?? کشور آفريقايي و کمتر از ??? يوز در ايران زيست مي کنند.
يوز پلنگ از دام اهلي تغذيه نمي کند
برخلاف تصور بسياري از مردم، يوز ايراني معمولا از دام هاي اهلي مانند بز، گوسفند و شتر تغذيه نمي کند و تاکنون گزارش مستندي مبني بر حمله به دامهاي اهلي توسط يوز وجود نداشته است ولي متأسفانه اين تصور در ميان بسياري از دامداران و شترداراني که در زيستگاه هاي يوز زندگي مي کنند، وجود دارد که اين جانور يکي از دشمنان اصلي دام هاي آنهاست و در سال هاي اخير چندين يوزپلنگ ايراني بخاطر سوء تفاهم دامداران محلي از پا ي درآمده اند.
درحال حاضر قوچ و ميش عمده ترين شکار يوزپلنگ را در ايران تشکيل مي دهد و پس از آن آهو، جبير و کل و بز در رده هاي بعدي قرار دارند. خرگوش نيز يکي ديگر از غذاهاي يوز است ولي هرگز نمي تواند به تنهايي به عنوان يک غذاي اصلي، بقاي بلند مدت يوز را تضمين کند در مناطقي چون پناهگاه حيات وحش مياندشت و بهکده رضوي در نزديکي پارک ملي گلستان مشاهده شده که يوزها از انواع جوندگان هم تغذيه کرده همچنين تلاش آنها براي شکار کبک و تيهو نيز ثبت شده در پارک ملي کوير نيز يوزي حين تعقيب يک شغال مشاهده شده . در ناي بندان، بقاياي انجير وحشي در سرگين يوزها بدست آمد. در بهکده رضوي يوزها حتي از گراز نيز تغذيه کرده بودند. حشرات و خزندگان نيز در بررسي هاي سرگين يوزپلنگ ها مشاهده شده است.
سرعت بالا و خط اشک سياه رنگ رمز موفقيت يوز در شکار
روش شکار يوزپلنگ با ساير اعضاي خانواده گربه سانان تفاوت دارد. اين جانور ابتدا از روي يک نقطه مرتفع مانند تخته سنگ ها، تنه خميده درختان، دامنه کوه ها و تپه ها قلمرو خود را زير نظر مي گيرد تا شکار مورد نظرش را بيابد. وقتي گله اي از شکارش را پيدا کرد، آنرا به دقت بررسي کرده و سعي مي کند طعمه اي را انتخاب کند که احتمال موفقيت در بدست آوردن آن بيش از ساير اعضاي گله باشد.
پس از انتخاب طعمه، آرام و با حوصله با استفاده از عوارض سطح زمين نظير علف ها، بوته ها و تخته سنگ ها به شکار خود نزديک مي شود. يوزپلنگ سعي مي کند هميشه جهتي را براي نزديک شدن به طعمه خود انتخاب کند که برخلاف جهت باد باشد تا طعمه از طريق حس بويايي متوجه حضور او نشود.
پوست خالدار يوزپلنگ نيز به استتار او در ميان علف ها و بوته ها کمک مي کند و اجازه نمي دهد که شکار به راحتي متوجه حضور او شود. خط اشک سياه رنگ يوز نيز وسيله کارامد ديگري است که با جذب اشعه هاي نوراني خورشيد مانع از بازتاب آنها و جلب توجه شکار مي شود. اگر در حين ماهرخ رفتن، طعمه به چيزي مشکوک شود و به سمت او نگاه کند، آنقدر درجاي خود ثابت مي ماند تا طعمه دوباره به چريدن مشغول شود.
زماني که يوز به فاصله مناسبي يعني حدود ?? الي ??? متري طعمه رسيد مثل تيري که از کمان رها شده باشد با سرعتي فوق العاده به سوي طعمه خود مي دود. دست ها و پاهاي يوز با هماهنگي خاصي يکي پس از ديگري بر زمين فرود مي آيند و دم قوي و بلند جانور در سر پيچ ها با کمک به حفظ تعادل مانع از زمين خوردن آن مي شود. پنجه هاي آزاد جانور نيز بکمک مي کند تا يوز سر نخورد.
جگر و ماهيچه غذاي مورد علاقه يوز ها/ يوز علاقه اي به غذاي مانده ندارد
وقتي يوز به طعمه اش رسيد، با دست به زير پاهايش مي زند و با برهم زدن تعادل جانور آنرا به زمين مي زند و بلافاصله با دندان هاي نيش خود گلوي طعمه را مگرفته و فشار مي دهد. دندان ها و عضلات صورت و گردن يوز مانند پلنگ آنقدر قوي نيستند تا يوز بتواند به کمک آنها گردن شکارش را با يک حرکت شکسته و آنرا از پاي درآورد. از اين رو چندين دقيقه گردن شکارش را با دندان نگه مي دارد تا جانور خفه شود.
وقتي که شکار از پاي درآمد، يوز مدت زماني را به استراحت مي گذراند تا قواي از دست رفته خود در جريان تعقيب و گريز را دوباره بازيابد. براي خوردن طعمه ابتدا پوست روي کفل و ران هاي جانور را با دندان بلند کرده و عضلات آن قسمت را مي خورد. يوز ايراني به ندرت پوست و موي شکار خود را مي خورد و سعي مي کند بيشتر عضلات را بخورد. زبان و جگر از قسمت هايي هستند که به شدت مورد علاقه يوزها بخصوص در ايران هستند. جگر يا کبد مهمترين ذخيره گاه مواد قندي نظير گليکوژن در بدن به شمار مي رود و خوردن آن کمک زيادي به بازيافتن انرژي از دست رفته بدن يوز مي کند.
يوزپلنگ طعمه هاي تازه را هميشه ترجيح مي دهد و ندرتا اتفاق مي افتد که دوباره بر سر لاشه قديمي برگردد و به اصطلاح مردارخواري کند. اما گاهي ديده شده که در مناطقي که طعمه کافي در دسترس اين جانور نبوده بازهم براي خوردن لاشه قديمي بازگشته است. عوامل متعددي در موفقيت آميز بودن شکار يوزپلنگ تأثير دارند و به اين دليل تنها نيمي از شکارهاي يوزپلنگ موفقيت آميز نيستند.
جمعيت يوز طي دهه گذشته در کشور ثابت مانده است
آنطور که مدير ديده بان حيات وحش و محيط زيست کشور مي گويد: طي دو دهه گذشته، مطالعات مدون چنداني درباره يوز در ايران صورت نگرفته و تنها، مطالعات محدودي توسط برخي اساتيد و کارشناسان روي وضعيت و پراکنش اين جانور در استان هاي مختلف کشور صورت گرفته است. طي اين مدت، برآوردهايي از جمعيت يوز در کشور نيز صورت گرفت.
به گفته کيوان هوشمند ، البته ذکر اين نکته کاملا ضروري است که يوزپلنگ ها بين مناطق مختلف در رفت و آمد بوده و نمي توان جمعيت ثابتي براي هر استان يا منطقه در نظر گرفت اما آنچه مسلم است اينکه جمعيت يوزپلنگ در کشور کاهش نيافته استو اگر چه روند رشد جمعيت بسياري از گونه هاي پستاندار بزرگ جثه در کشور طي سال هاي گذشته نزولي بوده اما جمعيت يوزپلنگ به عنوان نماد حيات وحش ايران از اين روند تبعيت نکرده و با قاطعيت مي توان اثبات کرد که در بدبينانه ترين حالت، جمعيت يوزپلنگ طي دهه گذشته در سرتاسر کشور کاهش نيافته و در حال حاضر مي توان جمعيتي بين ?? تا ?? قلاده براي اين گونه متصور شد که بسيار اميدوار کننده تر از از برآوردهاي بيان شده در دهه ???? و ماقبل آن است.
اين در حاليست که بسياري از کارشناسان حيات وحش نسبت به روند شتابان کاهش جمعيت اين گونه در طي سال هاي اخير ابراز نگراني کرده و معتقدند در حال حاضر تنها 50 قلاده از اين گونه در کشور وجود دارد که اين تعداد نمي تواند ضمانتي براي بقاي يوزپلنگ آسيايي باشد يوزپلنگي که حالا مي‌تواند يکي از نمادهاي مهم طبيعت ايران محسوب شود و بسياري آن را جزيي از ميراث طبيعي ايران مي‌دانند بنابراين در خوش بينانه ترين حالت که جمعيت يوز پلنگ در کشور را 100 قلاده تصور کنيم باز هم خطر انقراض بيخ گوش اين گونه منحصر به فرد و ارزشمند است که ههمت بالاي مردم و مسئولان را در حفاظت و احياي ان مي طلبد.
